Jednym z najczęstszych problemów z którym zmagają się pacjenci onkologiczni w trakcie leczenia jest zapalenie błony śluzowej jamy ustnej. Przypadłość tą określa się ogólnym pojęciem Mucositis i tym słowem będziemy się posługiwać w dalszej części tego artykułu

Mucositis występuje często podczas chemio- lub radioterapii, jednakże częściej w przypadku radioterapii. Połączenie tych dwóch metod leczenia skutkuje jeszcze większym ryzykiem wystąpienia tego powikłania. Innymi czynnikami, które skutecznie podnoszą szanse na wystąpienie Mucositis są m.in przeszczep komórek macierzystych szpiku, stosowanie niektórych chemioterapeutyków (zwłaszcza 5-FU, metotreksat, cisplatyna), dawka promieniowania, a także obszar w którym wystąpił nowotwór. Jak możecie się domyślić największe ryzyo jest jeśli chodzi o obszar głowy i szyi.

Zakłada się, że nawet do 90% osób chorych na nowotwory głowy i szyi będzie zmagało się z Mucositis.

Mucositis = stan zapalny jamy ustnej – jakie są czynniki ryzyka?

Istnieją również inne predyspozycje związane z naszym stylem życia i dietą – to możemy modyfikować!

Częściej zaobserwujemy Mucositis u pacjenta, który: spożywa alkohol, pali papierosy, a jego higiena jamy ustnej jest zaniedbana. To co nie podlega modyfikacji to genetyka, płeć oraz wiek w którym rozpoczęto terapię przeciwnowotworową. Problem ten częściej dotyczyć będzie płci żeńskiej oraz dzieci i osób starszych (>50 roku życia), które dopiero co rozpoczęły terapię. Co więcej, choroby współistniejące takie jak niewydolność nerek czy zmiany fizjologiczne wywołane terapią przeciwnowotworową np. neutropenia i kserostomia (suchość w jamie ustnej), również zwiększają ryzyko.

Jakie są powikłania mucositis?

Żebyście mogli lepiej zrozumieć czym jest Mucositis mamy do was pytanie. Mieliście kiedyś aftę? Bolało prawda? To wyobraźcie sobie, że Mucositis jest taką aftą. Tylko większą i boleśniejszą występującą na błonie śluzowej policzków, wargach, dnie jamy ustnej, bocznych powierzchniach języka oraz podniebieniu miękkim. Pierwszym objawem jest pojawienie się po około tygodniu od chemioterapii i/lub radioterapii rumienia błony śluzowej i towarzyszący mu łagodny ból podczas np. spożywania posiłków. Jeśli nie zareagujemy w porę to zmiany pogłębią się prowadząc do owrzodzeń, nadżerek, wybroczyn i silnego paraliżującego bólu, co prowadzić będzie do dysfagii (zaburzenia połykania), zaburzeń smaku i trudności z mówieniem. Najpoważniejszym skutkiem Mucositis jest jednak zaprzestanie jedzenia i picia lub znaczne ograniczenie ilości spożywanych posiłków, a chyba nie musimy mówić wam jak szybko masa ciała leci w dół spożywając skąpe ilości jedzenia? Mówiąc krótko jest to równia pochyła prowadząca do niedożywienia pacjenta.

Gojenie się błony śluzowej rozpoczyna się po około 8-10 dniach od wystąpienia pierwszych zaczerwień i zależne jest od stopnia ciężkości Mucositis. Proces gojenia może trwać nawet 3 tygodnie, ale u pacjentów u których stosowano samą chemioterapię zaobserwowano szybsze gojenie w porównaniu do radioterapii. Środkami pomocniczymi w leczeniu lub zapobieganiu Mucositis są leki np. palifermina. Jest to rekombinowany czynnik wzrostu keratynocytów, który sprzyja pogrubieniu błony śluzowej minimalizując nasilenie stanu zapalnego. Metaanaliza wykazała, że palifermina skutecznie zmniejsza częstość ciężkiego zapalenia błony śluzowej nawet u 30% pacjentów. Oprócz leków skutecznym wydaje się być stosowanie laseroterapii niskoenergetycznej, która jest dostępna w większości oddziałów onkologii dziecięcej lub współpracujących zakładach stomatologii dziecięcej. Jej zastosowanie przyspiesza replikację i procesy metaboliczne w komórkach nabłonka i fibroblastów, zwiększa produkcję kolagenu, a także łagodzi dolegliwości bólowe.

Jaka dieta w mucositis?

Pytanie, jakimi narzędziami jako dietetycy możemy operować, aby zapobiegać Mucositis lub niwelować jego skutki? Na pewno dietą, która powinna być przeważnie papkowata, aby forma potraw dodatkowo nie drażniła i tak już zniszczonej błony śluzowej pacjenta. Pamiętajmy, że nawet dietę papkowatą można dobrze zbilansować, a zapobiegnięcie niedożywieniu i zaopatrzenie pacjenta we wszystkie niezbędne makro- i mikroelementy może skutecznie przyspieszyć proces gojenia. Dodatkową opcją jest wprowadzenie suplementów diety lub zaproponowanie określonych zabiegów, które mogą ukoić dolegliwości pacjenta. Jest ich całkiem sporo, ale skupmy się na najpowszechniejszych.

Sposoby na stan zapalny jamy ustnej

• Po pierwsze. Krioterapia polegająca na umieszczeniu kostek lodu w jamie ustnej w czasie wlewu cytostatyków (przez 30-60 min). Badania pokazują, że połączenie tej techniki z laseroterapią może mieć silniejszy pozytywny wpływ na odbudowę komórek jamy ustnej niż zastosowanie tych zabiegów osobno.
• Po drugie, płukanki lub preparaty kojące dolegliwości bólowe. Możemy tutaj zastosować preparaty typowo medyczne takie jak błękit metylenowy, chlorek cynku, leki z benzydaminą lub roztwór soli fizjologicznej (0,9%).

Inną opcją są domowe płukanki.

Dobrym przykładem jest soda oczyszczona dostępna praktycznie w każdym sklepie, która może ułatwić chorym utrzymywanie higieny jamy ustnej. Płukanie wywarami z zielonej herbaty, nagietka, a także rumianku mogą łagodzić odczucia bólu – dla osób preferujących egzotyczne zioła możemy zaproponować wywar z imbiru chińskiego (Boesenbergia rotunda), który działać będzie równie kojąco.

Kolejnymi dwoma produktami, które można wykorzystać jest miód oraz aloes. Metaanalizy wykazały, że produkty te skutecznie zmniejszają stan zapalny, odczuwalny ból, a dodatkowo miód zmniejszył częstość występowania wyższych stopni ciężkości Mucositis. Od razu przypomina nam się, gdy nasi dziadkowie dodający produkty pszczele do wszystkiego, mówili „Jedz miód. Wyjdzie Ci na zdrowie”. Cóż… pomimo ostatniej dużej nagonki na miód ze strony dietetyków, jednak są aspekty w których takie proste produkty mogą pomóc.

Dziadkowie 1:0 Dietetycy.

Jakie suplementy w mucositis?

• Po trzecie, suplementy. Przykładowym suplementem w Mucositis jest na pewno dosyć dobrze przebadana kurkumina. Można ją stosować zarówno w formie płukanki jak i w formie doustnej. Płukanie jamy ustnej roztworem kurkuminy zdaje się być nawet skuteczniejsze niż przy zastosowaniu leków z benzydaminą, gdyż w jednym z badań, w grupie stosującej kurkuminę żadna osoba nie zachorowała na Mucositis. Potwierdzają to również badania na osobach przyjmujących kurkuminę w formie suplementu. W przypadku nich również spadła częstotliwość zachorowań oraz wystąpień dysfagii, a dodatkowo zmniejszyły się dolegliwości bólowe.

Innymi suplementami zmniejszającymi ryzyko zachorowania na Mucositis są glutamina oraz probiotyki (Lactobacillus). Na podstawie metaanaliz wykazano, że oba te suplementy skutecznie zmniejszają stan zapalny. Dodatkowo probiotyki zmniejszyły, podobnie jak kurkumina, częstość Mucositis, a stosowanie Lactobacillus reutrei zdaje się mieć ochronny wpływ podczas stosowania wyżej wymienionego chemioterapeutyku 5-FU. Być może taką funkcję zaobserwowalibyśmy również przy innych substancjach stosowanych podczas terapii, ale póki co to tylko domysły. Niemniej jednak warto rozważyć stosowanie probiotyków w Mucositis.

Profilaktyka mucositis

To co należy podkreślić i uzmysłowić pacjentowi przed terapią przeciwnowotworową to profilaktyka. Przede wszystkim należy wspomnieć o całkowitym zakazie picia alkoholu oraz palenia, a do tego przestrzeganie zasad zdrowego żywienia. Dokładna higiena jamy ustnej przy możliwie jak najłagodniejszej technice, aby nie podrażniać dodatkowo nabłonka – zaleca się stosowanie miękkich szczoteczek oraz nici dentystycznych. Ostatnią, ale równie ważną kwestią będzie zadbanie o odpowiednie nawilżenie jamy ustnej poprzez np. płukanie wyżej wspomnianymi środkami lub stosowaniem chociażby sztucznej śliny.

Na koniec dodamy jeszcze, że opisanie zmian dotyczących problemu Mucositis nie będzie tym samym co zobaczenie go na własne oczy. Dlatego jeśli macie mocne nerwy i bezproblemowo przeczytaliście ten krótki artykuł to zachęcam do wygooglowania Mucositis i zrozumienia z czym pacjenci onkologiczni się zmagają. Bo to nie tylko nowotwór.

A jeśli chcecie dowiedzieć się więcej w tym temacie, a także zgłębić tajniki dietetyki klinicznej w tym zakresie to koniecznie zerknijcie na kompleksowy kurs dietetyki onkologicznej https://drmajaczerwinska.pl/kurs-dietetyki-onkologicznej/

Autorzy: Maja Czerwińska, Mateusz Bernaciak

Bibliografia:

1. Roldan CJ, Huh B, Song J, Nieto Y, Osei J, Chai T, Nouri K, Koyyalagunta L, Bruera E. Methylene blue for intractable pain from oral mucositis related to cancer treatment: a randomized phase 2 clinical trial. BMC Med. 2022 Nov 3;20(1):377. doi: 10.1186/s12916-022-02579-8. PMID: 36324139; PMCID: PMC9632023.
2. Liu YC, Wu CR, Huang TW. Preventive Effect of Probiotics on Oral Mucositis Induced by Cancer Treatment: A Systematic Review and Meta-Analysis. Int J Mol Sci. 2022 Oct 31;23(21):13268. doi: 10.3390/ijms232113268. PMID: 36362057; PMCID: PMC9656871.
3. Thomas PL, Kang HK, Rishi KS. Randomized Control Study of the Effects of Turmeric Mouthwash on Oral Health Status, Treatment-Induced Mucositis, and Associated Oral Dysfunctions Among Patients With Head and Neck Cancer. Cancer Nurs. 2023 Jan-Feb 01;46(1):36-44. doi: 10.1097/NCC.0000000000001149. Epub 2022 Sep 6. PMID: 36066336.
4. Coutsouvelis J, Corallo C, Spencer A, Avery S, Dooley M, Kirkpatrick CM. A meta-analysis of palifermin efficacy for the management of oral mucositis in patients with solid tumours and haematological malignancy. Crit Rev Oncol Hematol. 2022 Apr;172:103606. doi: 10.1016/j.critrevonc.2022.103606. Epub 2022 Jan 31. PMID: 35101586.
5. Kongwattanakul S, Petchann N, Petroch P, Thanthong S, Tungfung S, Chamchod S, Pitiporn S, Nantajit D. Prophylactic management of radiation-induced mucositis using herbal mouthwash in patients with head and neck cancer: an assessor-blinded randomized controlled trial. J Complement Integr Med. 2022 Feb 28;19(3):771-780. doi: 10.1515/jcim-2021-0457. PMID: 35218685.
6. Thornton CP, Li M, Budhathoki C, Yeh CH, Ruble K. Anti-inflammatory mouthwashes for the prevention of oral mucositis in cancer therapy: an integrative review and meta-analysis. Support Care Cancer. 2022 Sep;30(9):7205-7218. doi: 10.1007/s00520-022-07068-5. Epub 2022 Apr 29. PMID: 35486227.
7. Lima ICGDS, de Fátima Souto Maior L, Gueiros LAM, Leão JC, Higino JS, Carvalho AAT. Clinical applicability of natural products for prevention and treatment of oral mucositis: a systematic review and meta-analysis. Clin Oral Investig. 2021 Jun;25(6):4115-4124. doi: 10.1007/s00784-020-03743-1. Epub 2021 Jan 7. PMID: 33409696.
8. Kia SJ, Basirat M, Saedi HS, Arab SA. Effects of nanomicelle curcumin capsules on prevention and treatment of oral mucosits in patients under chemotherapy with or without he.
9. Oshvandi K, Vafaei SY, Kamallan SR, Khazaei S, Ranjbar H, Mohammadi F. Effectiveness of zinc chloride mouthwashes on oral mucositis and weight of patients with cancer undergoing chemotherapy. BMC Oral Health. 2021 Jul 22;21(1):364. doi: 10.1186/s12903-021-01706-w. PMID: 34294072; PMCID: PMC8296564.
10. Soni TP, Gupta AK, Sharma LM, Singhal H, Sharma S, Gothwal RS. A Randomized, Placebo-Controlled Study to Evaluate the Effect of Bio-Enhanced Turmeric Formulation on Radiation-Induced Oral Mucositis. ORL J Otorhinolaryngol Relat Spec. 2022;84(2):103-113. doi: 10.1159/000516577. Epub 2021 Jun 23. PMID: 34161952.
11. An W , Li S , Qin L . Role of honey in preventing radiation-induced oral mucositis: a meta-analysis of randomized controlled trials. Food Funct. 2021 Apr 21;12(8):3352-3365. doi: 10.1039/d0fo02808h. Epub 2021 Mar 31. PMID: 33900311.
12. Lai CC, Chen SY, Tu YK, Ding YW, Lin JJ. Effectiveness of low level laser therapy versus cryotherapy in cancer patients with oral mucositis: Systematic review and network meta-analysis. Crit Rev Oncol Hematol. 2021 Apr;160:103276. doi: 10.1016/j.critrevonc.2021.103276. Epub 2021 Mar 11. PMID: 33716203.
13. Tang G, Huang W, Zhang L, Wei Z. Role of Glutamine in the Management of Oral Mucositis in Patients with Cancer: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. Nutr Cancer. 2022;74(2):482-495. doi: 10.1080/01635581.2021.1889623. Epub 2021 Feb 19. PMID: 33605813.
14. Liao YC, Hsu LF, Hsieh LY, Luo YY. Effectiveness of green tea mouthwash for improving oral health status in oral cancer patients: A single-blind randomized controlled trial. Int J Nurs Stud. 2021 Sep;121:103985. doi: 10.1016/j.ijnurstu.2021.103985. Epub 2021 May 25. PMID: 34186380.
15. Shah S, Rath H, Sharma G, Senapati SN, Mishra E. Effectiveness of curcumin mouthwash on radiation-induced oral mucositis among head and neck cancer patients: A triple-blind, pilot randomised controlled trial. Indian J Dent Res 2020;31:718-27